DZIĘCIOŁY, gm. Łosice

Grodzisko wczesnośredniowieczne w Dzięciołach, gm. Łosice, woj. mazowieckie.

Zabytek archeologiczny podlegający ochronie prawnej określany lokalnie nazwą „Okop” lub „Dawne Okopy” jest jednym
z największych i najlepiej zachowanych wczesnośredniowiecznych założeń obronnych wschodniej Polski. Gród położony jest wśród podmokłych łąk w centralnej części doliny rzeki Tocznej.

Współrzędne geograficzne: X – 494060.54; Y – 757375.24
Obszar AZP 56-83, nr stanowiska na obszarze AZP: 1
Gm. Łosice, pow. Łosice, woj. mazowieckie
Typ obiektu obronnego. Grodzisko nizinne, pierścieniowate, trójczłonowe.
Powierzchnia: około 8 ha.

Gród użytkowany był co najmniej od XII w. i pełnił ważne funkcje administracyjno-ekonomiczno-militarne. W XIII w. mógł być również ośrodkiem chrystianizacyjnym, co łączyć się mogło z istnieniem na jego terenie prawosławnej cerkwi. Jego pomyślny rozwój warunkowany był zapewne przebiegiem najważniejszego ówczesnego szlaku komunikacyjnego, łączącego gród książęcy w Drohiczynie z najważniejszymi ośrodkami ruskiego księstwa halicko-wołyńskiego. W ciągu XIV i XV w. funkcję lokalnego centrum osadniczego, wraz z prerogatywami administracyjnymi i kościelnymi (a być może także z nazwą), przejęła osada usytuowana w odległości 6 km od fortyfikacji, w widłach rzek: Tocznej i Pokiśnej. Dała ona początek miastu lokacyjnemu i współczesnym Łosicom. Przyczyny opuszczenia grodu nie są znane. Upatruje się ich np.: w zmianach klimatycznych, jakie nastąpiły w ciągu XIII stulecia i związanym z nimi podniesieniem się poziomu wód albo w najazdach jaćwieskich i litewskich, podczas których gród mógł zostać zniszczony.

System obronny grodu składał się z trzech linii wałów i fos: zewnętrznej – owalnej, wyznaczającej teren ufortyfikowanego podgrodzia o powierzchni całkowitej ok. 8,4 ha; centralnej – stanowiącej umocnienia właściwego grodu, wybudowane na planie koła o powierzchni ok. 2,3 ha; wewnętrznej – mającej postać niewielkiego, pierścieniowatego gródka usytuowanego w północno-wschodniej części majdanu grodu właściwego. Było to najpewniej miejsce najbardziej prestiżowe, w którym znajdowało się domostwo „pana grodowego”, wieża obronna albo świątynia.

Elementy umocnień obronnych i wewnętrznego planu grodziska:

1. fosa zewnętrzna; 2. obwodowy wał podgrodzia; 3. osada przygrodowa; 4. majdan podgrodzia; 5. fosa grodu właściwego;
6. przypuszczalna lokalizacja bramy grodu właściwego; 7. majdan grodu właściwego; 8. główny wał obwodowy grodu właściwego; 9. fosa gródka wewnętrznego; 10. wał gródka wewnętrznego; 11. majdan gródka wewnętrznego; 12. ślady meandrów i rozlewisk rzeki z okresu poprzedzającego meliorację.

Wzmianki o grodzisku w Dzięciołach pojawiły się w 1936 r. w regionalnej gazecie „Życie Podlasia”.
Zamieścił je tam Józef Mikulski (1888-1969) – pedagog, regionalista oraz miłośnik archeologii.

Odkrywca grodziska w Dzięciołach – regionalista Józef Mikulski
(medal Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i Numizmatycznego).

Zainteresowanie grodziskiem odrodziło się w latach 50. i 60. XX w.
W 1968 r. Irena Górska z Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN przeprowadziła tu wykopaliska. Celem prac było określenie
chronologii założenia oraz ocena intensywności i sposobu jego użytkowania. Niewielkie wykopy nie dostarczyły jednak odpowiedniego zasobu informacji. Stwierdzono tylko, że obiekt użytkowany był w XII w.
W 2018 r. Katarzyna Skrzyńska z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN zorganizowała kolejne badania na terenie grodziska.
Tym razem skupiono się na zadokumentowaniu i inwentaryzacji struktur obronnych i zebrano z powierzchni fragmenty zabytkowych naczyń.

Trójwymiarowa wizualizacja krajobrazu okolic oraz samego grodu opracowana została na podstawie chmury punktów pochodzących z lotniczego systemu skanowania laserowego ALS (ang. Airborne Laser Scanning). Związana z nim metoda LiDAR (ang. Light Detection and Ranging) polega na precyzyjnie zlokalizowanym, fizycznym pomiarze laserowym i umożliwia wykonanie cyfrowego odwzorowania skanowanego obszaru. Prezentowany tutaj numeryczny model terenu uczytelnia kontekst krajobrazowy z wyraźnie zarysowaną lokalizacją koryta dawnej rzeki Tocznej widocznego w sąsiedztwie grodziska. System obronny założenia jest wyraźnie czytelny na wizualizacjach. Prospekcja geofizyczna metodą magnetyczną wykonywana jest w celu wydzielenia anomalii, których źródłem może być obecność niewidocznych na powierzchni obiektów archeologicznych takich jak np.: spalone konstrukcje drewniane, piece, paleniska, przedmioty żelazne, konstrukcje kamienne, ale również wypełniska rowów i wkopów.

Wyniki badań nieinwazyjnych wykazały, że centralna fortyfikacja nie została spalona. Świadczy to o tym, że porzucenie jej nie było następstwem pożaru, związanego np. z oblężeniem. Ustalenia te pasują do hipotezy zakładającej, że porzucenie umocnień było efektem realizacji ugody, jaką ówczesny władca tych ziem – książę Daniel Halicki zawarł z Tatarami. Zobowiązał się w niej do zaprzestania walki i opuszczenia wszystkich grodów w swoim państwie.

W 2018 roku na grodzisku zrealizowano badania nieinwazyjne w celu inwentaryzacji i weryfikacji tego unikatowego stanowiska archeologicznego. Zdjęcia z powietrza zdalnie sterowanym wielowirnikowcem z zamontowanym aparatem fotograficznym posłużyły do wykonania: Numerycznego Modelu Pokrycia Powierzchni Terenu oraz ortofotomapy, na której można zaobserwować m.in. dawny przebieg rzeki Tocznej na odcinku ujścia Kałuży. Na modelu powierzchni widoczne są pozostałości wałów grodu i udokumentowany jest stan jego zachowania. Analiza wyróżników wegetacyjnych czy glebowych pozwala na wytypowanie miejsc występowania obiektów archeologicznych.